Jak zapobiegać wypaleniu

Wypalenie zawodowe – drogowskazy

Zgodnie z klasyfikacją WHO w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-11) wypalenie to „zespół, którego koncepcja zakłada, że jest ono wynikiem przewlekłego stresu w miejscu pracy, z którym nie udało się skutecznie poradzić”. Coś się wypaliło – widzimy popiół i zgliszcza, obraz po pożarze. Wypalenie zawodowe to właśnie taki obraz – tego, co pozostało po początkowo dużym zaangażowaniu.

jak rozpoznać wypalenie zawodowe

Co się ze mną dzieje? Gdzie moja radość?

Wstaję rano i czuję wstręt, obrzydzenie do pracy. Nie powinnam – kiedyś ją lubiłam! Czuję się przytłoczona, przeciążona, jak w pułapce. Jakby ta praca wysysała mi energię. A przecież nic się ostatnio nie zmieniło, obciążenie w pracy jest duże, ale to normalne. Muszę być pod telefonem cały czas, wieczorem mamy spotkania, ludzie pracują w różnych godzinach, więc do mnie to trafia późno, nawet o 22 wypycham jeszcze emaile albo odpowiadam na telefony. Ale taki jest charakter pracy. Jeszcze niedawno ogarniałam. Teraz mam poczucie braku kontroli, przecieka mi wszystko między palcami.” To Ania, jedna z wielu osób, które opisały mi swój stan podobnymi słowami.

W rozmowie z Anią i innymi osobami okazywało się, że nic się ostatnio w pracy nie zmieniło, ale obciążenie było stałe przez długi czas. Do tego doszło to, że osoba przestała np. uprawiać sport, no bo nie ma czasu, albo była kontuzja i po kontuzji ciężko było wrócić do aktywności, albo pandemia zmieniła nawyki.

I przestała taka osoba mieć to, co w ciągu dnia dawało jej energię, było ożywczą czynnością, balansującą wyczerpujące czynności. Bo jednak każda praca, nawet ta którą kochamy, jest wydatkiem energetycznym.

Wypalenie to odpowiedź organizmu na stres

Zgodnie z definicją E. Aronsona „wypalenie jest stanem fizycznego, emocjonalnego i psychicznego wyczerpania, powodowanego przez długotrwałe zaangażowanie w sytuacje, które są obciążające pod względem emocjonalnym”. Może być zdiagnozowane u wszystkich, których praca wymaga dużego zaangażowania emocjonalnego, poznawczego, społecznego.

To odpowiedź organizmu na stres, którego źródłem jest sytuacja w pracy. Może być reakcją na długotrwałe obciążenie, zbyt trudne zadania albo monotonną pracę. Syndrom wypalenia występuje, gdy praca przestaje dawać satysfakcję, pracownik przestaje mieć poczucie rozwoju zawodowego, czuje się przepracowany i niezadowolony z pracy, która kiedyś sprawiała mu przyjemność. Jest zespołem objawów powstających w wyniku przeciążenia emocjonalnego, umysłowego i fizycznego.

To przeciwieństwo zaangażowania, na które składają się: energia życiowa, współpraca i skuteczność działania. Energia zmienia się w wyczerpanie, zaangażowanie w cynizm, a skuteczność w nieskuteczność.

Wypalenie nie jest chorobą

“Od nowego roku wypalenie będzie chorobą” – to często powtarzany w mediach komunikat, niezgodny ze stanem faktycznym. W nowej klasyfikacji WHO (ICD-11) zostało umieszczone w rozdziale dotyczącym czynników wpływających na stan zdrowia. Nie zostało opisane jako jednostka chorobowa i tu się nic nie zmieniło. Nowe jest w ICD-11 podejście do wypalenia, które polega na tym, że powiązano wypalenie wprost z czynnikami ze środowiska pracy „Wypalenie zawodowe odnosi się w szczególności do zjawisk zachodzących w kontekście zawodowym i nie powinno być stosowane do opisu doświadczeń w innych dziedzinach życia”.

Zwolnienia lekarskie wystawia się z powodu choroby, a wypalenie nie jest chorobą. Po więcej informacji odsyłam do pełnej, rzetelnej analizy dr Wiktora Buczka.

Dodatkowo, ICD-11 zacznie obowiązywać od 1.01.2022, ale Polska tak jak inne państwa ma 5 lat na wdrożenie nowej klasyfikacji.

Czy wypalenie zawodowe to przemęczenie pracą?

Wypalenie zawodowe to obrazowe określenie kojarzące się z brakiem energii, wyczerpaniem. Może więc wypalenie zawodowe to nic innego jak przemęczenie pracą? Takie pytanie zadała mi prowadząca konferencję Credit Agricole na temat wypalenia.

Zmęczenie to stan osłabienia następujący po okresie zmagania się z dużym obciążeniem pracą, wymagającym zadaniem, wysiłkiem fizycznym lub innym stresorem. Jeżeli wypoczynek po pracy znosi całkowicie subiektywne objawy zmęczenia i powoduje powrót do normalnego, sprawnego funkcjonowania całego organizmu, wtedy zmęczenie znajduje się w  dopuszczalnych przedziałach wahań fizjologicznych. Jeśli jednak wypoczynek niecałkowicie likwiduje zmęczenie – mamy do czynienia z przemęczeniem. Przemęczenie można zatem traktować jako skutek narastającej dysproporcji między zmęczeniem a brakiem odpoczynku. Przemęczenie, z którego trudno nam się otrząsnąć, które wlecze się na za nimi, może już budzimy się z uczuciem wyczerpania lub towarzyszy nam ono przez większość dnia, to jedna z oznak wypalenia. Ale nie jedyna.

Jak rozpoznać wypalenie zawodowe?

WHO opisuje wypalenie zawodowe stosując trzy kryteria opracowane przez Christinę Maslach: 1. Uczucie ubytku energii lub wyczerpania, 2. Zwiększony dystans psychiczny wobec własnej pracy lub poczucie negatywizmu lub cynizmu związanego z pracą, 3. Poczucie braku skuteczności i braku osiągnięć.

Wypalenie jest zespołem wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może wystąpić u osób pracujących z ludźmi. Pierwsze zwykle pojawia się uczucie wyczerpania, przemęczenia fizycznego i psychicznego. Żeby chronić siebie i swoją energię, osoba dystansuje się od ludzi i zadań. Przestaje się angażować w aktywności i relacje. Staje się ostra, nieprzyjemna wobec ludzi, bo po prostu nie ma zasobów do tego, żeby coś z siebie dawać. Skraca spotkania, unika kontaktu, nie wchodzi głębiej w rozmowę. Dystans emocjonalny, sarkazm, cynizm chroni przed zaangażowaniem i wydatkowaniem energii. Takie zachowanie powoduje zwykle negatywne reakcje ludzi i poczucie braku skuteczności, spada własna samoocena.

jak rozpoznać wypalenie zawodowe?

Każda osoba przeżywa wypalenie na swój sposób, natomiast żeby rozpoznać wypalenie zawodowe, warto zwrócić uwagę na pięć obszarów:

Symptomy fizyczne

Przedłużające się zmęczenie
Regularne uczucie wyczerpania i zmęczenia
Utrzymujące się mniejsze fizyczne dolegliwości
Nadmierna pobłażliwość: jedzenie, alkohol, sen, praca, palenie papierosów

Społeczne (behawioralne)

Jesteś drażliwy i ostry dla innych
Tracisz humor z powodu błahych spraw
Czujesz się odizolowany od innych
Zniechęcasz do interakcji w domu czy w pracy

Intelektualne (poznawcze)

Unikasz czynności umysłowych, masz problemy z koncentracją
Czujesz się przeciążony i przytłoczony
Zaczynasz nie dotrzymywać terminów
Unikasz zaangażowania, wybierasz bierne czynności, które pozwalają Ci być widzem

Emocjonalne

Czujesz się zrażony do ludzi i zadań
Wolisz być sam przez większość czasu i unikasz ludzi
Masz ciągłe uczucie znudzenia
Uważasz, że zaspokajasz potrzeby innych własnym kosztem, “ludzie ciągle czegoś ode mnie chcą”

Duchowe

Przestałeś angażować się i poznawać nowych ludzi
Jesteś przerażony potrzebami innych
Zaczynasz wątpić w swój system wartości i przekonania

źródło: Suzi Smith

Kogo może dotknąć wypalenie zawodowe?

Każdego. Bardziej na wypalenie zawodowe narażone są osoby, które mają niskie umiejętności kompensacyjne, czyli niskie umiejętności radzenia sobie ze stresem, niską odporność psychiczną, nie dbają o swój dobrostan. Kobiety są bardziej narażone na emocjonalne wyczerpanie (ze względu na wyższy poziom empatii), a mężczyźni na cynizm. Bardziej narażone na wypalenie są osoby młodsze, z wiekiem zwykle rośnie odporność psychiczna. No i oczywiście wypalenie zawodowe z większym prawdopodobieństwem dotknie osoby bardzo zaangażowane, dla których praca dużo znaczy, osoby które płoną.

Nie zapominajmy o tym, że wypalenie zawodowe to odpowiedź organizmu na stres, którego źródłem jest sytuacja w pracy. Niezależnie od indywidualnych uwarunkowań to właśnie organizacja powinna zadbać o to, by środowisko pracy nie narażało na wypalenie, żeby eliminować niezgodności między człowiekiem a wykonywaną przez niego pracą. Bo moja Ania z początku artykułu miała tak niekorzystne środowisko pracy, że wyczerpanie było kwestią czasu.

Ania, jak wiele osób, wcale nie chciała przyznać, że jest wyczerpana. Bo często jest to traktowane jako słabość – ta osoba według otoczenia jest słaba, źródło problemu upatrujemy w człowieku a nie w warunkach pracy.

Jakie więc czynniki wewnątrz organizacji sprzyjają wypaleniu?

Nadmierne obciążenie pracą – od tego zwykle się zaczyna. Z punktu widzenia organizacji większe obciążenie pracą (zwane mylnie optymalnym) oznacza większą wydajność. Z perspektywy jednostki więcej pracy to czas i energia.  Gdy nie ma czasu na złapanie oddechu, ludzie bez ustanku mają pracować na najwyższych obrotach, cały czas na niedoczasie, to nie jest normalne. Wcale nie powinniśmy chcieć się do tego przystosować.

To nadmierne obciążenie pracą powoduje, że ludzie nie mogą robić rzeczy, które naprawdę mają dla nich znaczenie, energii wystarcza na robienie rzeczy pilnych. Na kreatywność potrzeba skupienia, czasu, wyciszenia. Na relacje też.

Każdy z nas powinien mieć sprawdzone metody zasilania swojej energii, bo inaczej nie zachowa zdrowej relacji z pracą.

Brak poczucia kontroli – jeśli nie mam autonomii, nie mogę wybrać metod działania, nie określam swoich priorytetów, jeśli organizacja/szef nie dopuszcza rozwiązań spoza swojego koszyka, jeśli nie otrzymuję informacji zwrotnej o swojej pracy i nie widzę ciągu dalszego – tracę poczucie sprawstwa. Osoby pracujące intensywnie z innymi ludźmi są bardziej narażone na wypalenie – bo to, co robimy, wymaga współdziałania, a ludzie chcą zwykle w jakiś sposób kontrolować to, co robisz – klienci, przełożony czy współpracownicy.

Jakie czynniki sprzyjają wypaleniu

Relacje i wartości są ważne

Czynnikiem narażającym na wypalenie jest też niewystarczająca nagroda za pracę, brak poczucia sprawiedliwości. Dostajemy mniej za więcej, nie czujemy się godziwie wynagradzani (klasyczny przykład to nauczyciele, pielęgniarki). Początkowa radość, flow, chęć rozwoju umiejętności i inicjatywa – wygasa. Bo ile można się starać, gdy nas nie doceniają. Szczególnie gdy okazuje się, że organizacja (szefowie), do której wnosiłam serce, czas, energię, nie jest taka, jak myślałam. Czyli np. jest cyniczna, wykorzystuje ludzi, robi coś moralnie dla mnie nieakceptowalnego.

Załamanie wspólnoty – niebezpieczne jest, gdy organizacja pragnie pozyskać energię i umiejętności człowieka bez chęci jego rozwoju w długiej perspektywie. Rozwój to też dbałość o relacje. Tam gdzie ich brakuje, brakuje wsparcia, rodzą się konflikty, ludzie są wyobcowani. Często z powyższych powodów ludzie zaczynają rywalizować, konfliktować się.

Może być tak i często tak jest, że do początkowego nadmiernego obciążenia pracą dochodzi coraz mniejsze poczucie kontroli (biurokracja, szef mikrozarządca, rozrastająca się organizacja itd.), brak doceniania, do tego dojdzie konflikt w zespole – i czara się przeleje.

Jakie mogą być skutki wypalenia zawodowego w wymiarze społecznym?

Jak przy pożarze – pole rażenia moze być bardzo rozległe.

Osoba dotknięta wypaleniem zawodowym traci zainteresowanie członkami rodziny, bo to też osoby, które czegoś chcą. Łatwiej wpada w złość, ma obniżony nastrój, ucieka w bierne czynności, izoluje się i nie chce wcale wspólnie spędzać czasu.

Wypalenie oznacza utratę motywacji do działania, obniżenie efektywności i brak satysfakcji z pracy. To wyczerpanie cielesne, duchowe, emocjonalne. Nie rozwijam się w pracy, rezygnuję, izoluję się, rośnie poczucie niekompetencji, tracę możliwości rozwoju. Rykoszetem dostają koledzy i koleżanki – to oni ponoszą skutki mojego spadku efektywności, relacyjności i zaangażowania, nieobecności w pracy. Koszty ponosi cała organizacja.

jak przeciwdziałać wypaleniu zawodowemu

Jak przeciwdziałać wypaleniu?

Drogowskazy to:

zrównoważone obciążenie pracą,

dbanie o poczucie wyboru i kontroli u pracowników,

uznanie i nagroda,

dbanie o poczucie wspólnoty i budowanie społeczności,

fair play, szacunek i sprawiedliwość

nadawanie poczucia sensu pracy

To na poziomie organizacyjnym. Na poziomie indywidualnym trzeba zadbać o psychoedukację pracowników na różnych szczeblach, wzmacnianie ich odporności psychicznej, nauczenie ludzi dbania o swój dobrostan psychiczny i fizyczny oraz umiejętne zarządzanie swoją osobistą energią.

Wypalenie zawodowe – webinar

Szkolenie z zakresu zapobiegania wypaleniu zawodowemu